میرزاباقر مجتهد تبریزیمیرزا باقر مجتهد تبریزی (۱۲۲۱-۱۲۸۵ق)، از علما و ائمه جمعه و جماعات معروف و مجاهد ایران در قرن سیزدهم هجری بود. خاندان وی بیش از یک قرن زعامت علمی و دینی مردم تبریز و آذربایجان را برعهده داشتند و خدمات شایانی انجام دادند. آنان همیشه در فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی، علمی و اقتصادی نقش داشته و سال‌ها کلمه «مجتهد» در آذربایجان به آنان اطلاق می‌شد. ۱ - معرفی اجمالیوی فرزند میرزا احمد تبریزی بود. دروس دینی را نزد پدرش و شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) و شیخ مرتضی انصاری خواند و خود از علما و فقهای برجسته گردید. وی از اکابر فقهای آذربایجان و دارای نفوذ تام و اعتبار فراوان خانوادگی در آنجا بود و با عزت و احترام شایسته در تبریز می‌زیست. میرزا باقر مرجع تام الاختیار در رسیدگی به امور شرعی مردم بود و امامت جماعت را نیز برعهده داشت و مسجد سبز یا مسجد امام جمعه (بزرگترین مسجد تبریز) و مسجد زمستانی را بنا کرد و در زمان او کلمه «مجتهد» صرفاً بر او اطلاق می‌شد. اعتماد السلطنه در المآثر و الآثار در شرح زندگی او می‌نویسد: «امام جمعه تبریز و رئیس اعظم آذربایجان بود و مذهب حق جعفری را حراستی مردانه می‌نمود. مقام فقاهت و اجتهاد آن بزرگوار، مسلم جمیع مسلمین است. خاندان ایشان به آذربایجان، بیت علم و عزت و فضل و ریاست می‌باشد». میرزا باقر رساله‌ای در روزه تألیف کرده بود. نادر میرزا نیز در کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز می‌نویسد: پس از آنکه امیرکبیر بر او غضب کرد هر شب بیش از هزار مرد مسلح از خانه او محافظت می‌کردند و هنگامی‌که مجبور شد به دستور امیر، تبریز را به قصد تهران ترک کند «آن روز که او از شهر همی رفت بازارها بسته بودند. از دروازه باغ میشه تا ویلان‌کوه از مردم انبوه بود. من نیز بودم که او را بر من حقوق بسیاری بود. چون به قله باغ‌میشه رسیدیم آنجا نماز ظهرین به جماعت ادا کرد. جهانی مقتدی بود. پس با مردم وداع آخرین کرد و به دارالخلافه رفت. او را نیک و محترم پذیره شدند و رجال دولت و بازرگانان آذربادگانی به دیدار او شتافتند». ۲ - فعالیت‌های سیاسیدر ربیع الثانی ۱۲۷۳ ق که انگلستان بندر بوشهر را به تصرف خود درآورد، ناصرالدین شاه اعلام جهاد بر ضد انگلستان داد و اندک‌مدتی بسیاری از علمای سراسر کشور ضمن ارسال نامه‌هایی به صدر اعظم آمادگی رزمی خود و نیروهای اشغالگر انگلیسی اعلام داشتند. به نوشته ناسخ التواریخ «نخستین عریضه از حاجی میرزا محمدباقر مجتهد و امام جمعه تبریز و شیخ الاسلام تبریز برسد که: اینک به اتفاق پانزده هزار کَس مرد کار آزموده، کار سفر ساخته‌ایم و رخصت جنبش را گوش بر فرمانیم و بر ذمت نهاده‌ایم که در این سفر که به حکم شریعت بر ما واجب افتاده، فلسی به نام اجری و مواجب طلب نکنیم، بلکه اگر تمامت عمر صرف این امر شود از زید و عمرو، قراضه‌ای به قرض نخواهیم خواست و از بکر و خالد، طرایف و تالدی نخواهیم جست». روزنامه وقایع اتفاقیه در شماره ۳۱۳ مورخ دوم جمادی الثانی ۱۲۷۳ ق می‌نویسد که پس از آنکه خبر اشغال بندر بوشهر توسط نیروهای انگلیسی به آذربایجان رسید و اعلام جنگ ناصرالدین شاه به دولت انگلیس در مجلسی متشکل از علما و اعیان آنجا خوانده شد «چنان حالت غیرت و تعصبی برای اهل مجلس دست داد که جناب حاجی سیدباقر سلمه الله تعالی و سایر علما عموماً داوطلب شدند که هر وقت اعلامی از اولیای دولت قاهر شود ما خود هم برای جهاد فی سبیل‌الله حاضریم». همین روزنامه در شماره بعد، مضمون نامه میرزا محمدباقر مجتهد و دیگر علمای تبریز را که به «اولیای دولت» نوشته‌اند آورده است. در بخشی از آن آمده است: «… بر عموم اسلامیان واجب است که به جان و مال در مقام جهاد و دفاع باشند و دین خود را حفظ نمایند ... تمام مملکت آذربایجان بالفعل مستعد می‌باشند که هر وقت اقتضا کند تکلیف شرعی خود را به عمل آورند و خون‌های خودشان را در حفظ دین مبین خود به شوق هرچه تمام‌تر بریزند و اگر بکشند یا خود کشته شوند فی الفور در جنات عدن خداوندی مالک دولت ابدی و صاحب نعمت سرمدی شوند … بدیهی است که هرگز تعصب و غیرت اهل اسلام و تابعین شریعت حضرت خیرالانام (علیه‌السلام) قبول این معنی نخواهند نمود که انگلیس یا خارج دیگر به جان و مال و اهل و عیال مسلمانان و تبعه دولت جاوید بناین استیلا کنند و دین و آیین حق اسلام، خدا نکرده و العیاذبالله رو به اضمحلال گذارد. این دعاگو و هالی این ولایت علی الاتصال به تهیه جهاد اشتغال دارند و به همه علمای ولایات آذربایجان (نامه) نوشته می‌نویسد که آنها نیز طالب دولت جاوید شهادت فی سبیل‌الله باشند و دقیقه‌ای غفلت ننمایند». ۳ - برادرانوى چهار برادر فاضل و دانشمند داشت که جزء مراجع و بزرگان علمای تبریز بودند که اسامی آنان به شرح ذیل است: ۱. میرزا لطفعلی مجتهد تبریزی (متوفای ۱۲۶۲ق) ۲. میرزا جعفر مجتهد تبریزی (متوفای ۱۲۶۲ق) ۲. میرزا رضا مجتهد تبریزی (متوفای ۱۲۶۲ق) که به همرا دو برادر خود میرزالطفعلی و میرزاجعفر در سال ۱۲۶۲ هجری قمری بر اثر بیماری وبا از دنیا رفتند. ۴. میرزا جواد مجتهد تبریزی (متوفای ۱۳۱۳ق) ۴ - فرزندانحاج میرزا باقر پسرانی فرهیخته و نوادگانی فرزانه و اندیشمند داشت که به اسامی آنها اشاره می‌شود: ۱. حاج میرزا محمود. [۱]
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیله، ص۳۸۷.
۲. حاج میرزا حسن (۱۲۶۸-۱۳۳۷/۱۳۳۸ ق). [۲]
امین، سیّدمحسن، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۷.
[۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۱، ص۳۸۷-۳۸۸.
[۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۴، ص۱۸۵.
[۵]
مدرس، محمّدعلی، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۷-۱۷۸.
[۶]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج۶، ص۷۹۱۱.
[۷]
کحالة، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۸-۱۰۹.
[۸]
کحالة، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۷۶.
[۹]
امینی، عبدالحسین، شهداءالفضیله، ص۳۸۷-۳۸۸.
[۱۰]
جمعی از مؤلفان، اثر آفرینان، ج۵، ص۱۲۰.
[۱۱]
جمعی از نویسندگان، دایرة المعارف تشیع، ج۴، ص۷۸.
[۱۲]
نادر میرزا، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ص۱۶۲.
[۱۳]
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه، صفحات مختلف تاریخ انقلاب مشروطیت، صفحات فراوان خاطرات و خطرات، ص۹۹.
[۱۴]
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه، صفحات مختلف تاریخ انقلاب مشروطیت، صفحات فراوان خاطرات و خطرات، ص۲۱۴.
[۱۵]
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه، صفحات مختلف تاریخ انقلاب مشروطیت، صفحات فراوان خاطرات و خطرات، ص۱۷۲-۱۷۶.
[۱۶]
بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، ج۱، ص۳۴۳.
[۱۷]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص۶۴.
[۱۸]
جمعی از نویسندگان، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، ص۲۳۸-۲۴۱.
[۱۹]
مجتهدی، عبدالله، بحران آذربایجان، در صفحات مختلف.
[۲۰]
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، مفاخر آذربایجان، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۲.
[۲۱]
دوستی، حسین، ستارگان درخشان، ص۵۹-۶۰.
[۲۲]
علیزاده، عمران، نامداران تاریخ، ج۲، ص۲۱۸-۲۲۷.
[۲۳]
طیار مراغی، محمود، مرزداران فقاهت، ص۷۶-۷۷.
[۲۴]
مشار، خانبابا، فهرست کتاب‌های چاپی عربی، ۱۸۵.
[۲۵]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۲، ص۵۲۰.
[۲۶]
الوانساز خویی، محمّد، فرهیختگان آذربایجان، خطی.
۳. حاج میرزا عبدالرحیم (۱۲۵۵-۱۳۰۰ ق). [۲۷]
نادر میرزا، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ص۱۶۲.
[۲۸]
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیله، ص۳۹۱.
حاج میرزا خلیل مجتهد [۲۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۲، ص۷۰۵.
[۳۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۱۱۰.
[۳۱]
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیله، ص۳۸۷.
[۳۲]
دایرة المعارف، ج۴، ص۸۰.
[۳۳]
علیزاده، عمران، نامداران تاریخ، ج۲، ص۲۲۸-۲۲۹.
[۳۴]
الوانساز خویی، محمّد، فرهیختگان آذربایجان، خطی.
و حاج میرزا مصطفی مجتهدی (۱۲۹۷-۱۳۳۷ ق) فرزند حاج میرزا حسن آقا مجتهد (متوفای ۱۳۶۸ق) حاج میرزا عبدالله مجتهدی (نویسنده بحران آذربایجان) و دکتر مهدی مجتهدی (نویسنده رجال آذربایجان در عصر مشروطیت) فرزندان حاج میرزا مصطفی مجتهدی شهید حاج میرزا محمّد فرزند حاج میرزا عبدالرحیم (شهادت: ۱۳۳۶ ق) [۳۵]
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیله، ص۳۹۱.
شهید حاج میرزا عبدالکریم امام جمعه فرزند حاج میرزا عبدالرحیم شهید بیوک آقا فرزند شهید حاج میرزا عبدالکریم امام جمعه.۵ - وفاتوی در پنجم و به قولی در اواخر رجب ۱۲۸۵ ق و به نوشته المآثر و الآثار در ۱۲۸۶ ق در تهران درگذشت. جنازه‌اش به نجف منتقل کرده و در مقبره خانوادگی، روبروی مرقد شیخ طوسی دفن کردند. [۳۶]
ديباج، اسماعيل، آثار باستانی آذربایجان، ج۱، ص۲۶۷.
[۳۷]
ديباج، اسماعيل، آثار باستانی آذربایجان، ج۱، ص۳۲۵.
[۳۸]
ديباج، اسماعيل، آثار باستانی آذربایجان، ج۱، ص۳۸۰.
[۳۹]
ديباج، اسماعيل، آثار باستانی آذربایجان، ج۱، ص۳۸۱.
[۴۰]
میرخواند، محمدبن خاوندشاه، تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا، ج۱۰، ص۷۳۲.
[۴۱]
نادر میرزا، تاریخ و جغرافیایی دارالسلطنه تبریز، ص۱۵۵.
[۴۲]
نادرمیرزا، تاریخ و جغرافیایی دارالسلطنه تبریز، ص۱۶۱.
[۴۳]
روزنامه وقایع اتفاقیه، ج۳، ص۲۰۶۰.
[۴۴]
روزنامه وقایع اتفاقیه، ج۳، ص۲۰۷۹.
[۴۵]
مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب، ج۵، ص۱۷۷.
[۴۶]
واعظ خیابانی تبریزی، علی، علمای معاصرین، ص۱۱۲-۱۱۳.
[۴۷]
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، مفاخر آذربایجان، ج۱، ص۱۴۹.
[۴۸]
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، مفاخر آذربایجان، ج۱، ص۱۵۰.
[۴۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹.
[۵۰]
صنیع‌الدوله، محمد حسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۰۲.
[۵۱]
معلم حبیب‌آبادی، میرزا محمد علی، مکارم الآثار، ج۷، ص۲۶۹۰.
[۵۲]
معلم حبیب آبادی، میرزا محمد علی، مکارم الآثار، ج۷، ص۲۶۹۱.
[۵۳]
سپهر کاشانی، محمدتقی، ناسخ التواریخ، سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۱۴۰۷.
۶ - پانویس
۷ - منبع• دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «میرزاباقر مجتهد تبریزی»، تاریخ بازیابی، ۱۳۹۴/۱۲/۱۷. • سایت فرهیختگان فرهنگ شیعی، برگرفته از مقاله «جواد مجتهد تبریزی (میرزا جواد مجتهد تبریزی)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۹/۱۲. رده‌های این صفحه : امامان جمعه تبریز | تراجم | درگذشتگان سده 13 (قمری) | شاگردان شیخ مرتضی انصاری | شاگردان صاحب جواهر | علمای تبریز قرن 13 (قمری) | علمای مجاهد
|